Pesten als een stijl van leidinggeven

De klassieke manier van leidinggeven is gericht op het behouden van controle en beheersing. Daarom is het onderscheid tussen leidinggeven en pesten vaak zo ontzettend moeilijk te maken. Een klassieke hiërarchische lijn is het gevolg van afspraken over de verdeling van de macht. De uitoefening van die macht – zeker in het geval ze op één of andere manier wordt betwist – geeft aanleiding tot gedrag dat erop gericht is anderen te domineren. Het isoleren van mensen en het induceren van onzekerheid, zijn daarbij bijzonder effectief om dat doel te bereiken.

Pesten is geweldpleging op de persoonlijkheid. Het is als het plegen van een moord maar dan zonder het gebruik van fysiek geweld.  De gevolgen van fysiek geweld zijn meestal duidelijk zichtbaar – de gevolgen van psychisch geweld zijn dat meestal niet. Dat draagt er toe bij dat onze morele verontwaardiging bij de moord op de psyche minder luid weerklinkt dan bij de bedoelde of onbedoelde beëindiging van iemands leven door het gebruik van fysiek geweld. Psychisch geweld wordt minder gemakkelijk opgemerkt, er wordt minder snel tegen opgetreden en de preventie ervan is bijzonder moeilijk.

Pesten is een vorm van conflicthantering die gebaseerd is op het herhaaldelijk en over een langere tijdspanne uitoefenen van psychisch geweld. Daarbij probeert de pester de overhand te halen door de veerkracht van de ander te beschadigen of te vernietigen. Dat gebeurt door het uitvoeren van systematische acties die de psychologische veiligheid ondermijnen, die onrust veroorzaken of die het perspectief verkleinen. Dat kan makkelijk worden bereikt door mensen te frustreren in hun behoefte aan groei, verbinding en autonomie – drie wezenlijke en universele menselijke basisbehoeften. Dat uit zich in acties die er op gericht zijn mensen te isoleren en bloot te stellen aan willekeur en onvoorspelbaarheid. Zo leidt het pesten er toe dat vrije wil en zelfbeschikking bij de gepeste worden uitgeschakeld: het ultieme doel van de pester is om de controle te verwerven over de gepeste.

Pestgedrag hoeft niet noodzakelijk het gevolg te zijn van de doelbewuste intentie om de psyche van de ander te beschadigen. Het kan ook perfect voortkomen uit het onvermogen om op een constructieve manier met interpersoonlijke- of meningsverschillen om te gaan. In de context van een hiërarchische verhouding op de werkvloer is het meestal een gevolg van het onvermogen om op een goede manier leiding te geven – vaak gevoed door de angst om de macht en de controle te verliezen.

Twee dingen lijken me voor organisatie van belang. Het eerste ligt voor de hand: het pad van controle en beheersing inruilen voor het pad van vertrouwen en autonomie. Dat vraagt een grote inspanning op het vlak van het investeren in opleiding en vorming van de hiërarchische lijn. Maar gezien het net die hiërarchische lijn is die zo vaak (onbedoeld) aan de basis ligt van stress, burn-out en conflicten op de werkvloer, is dat geen overbodige luxe. Ten tweede moet worden nagedacht hoe de autonomie en de samenwerking van medewerkers beter in balans kan worden gebracht met de doelstellingen van het team en de organisatie in zijn geheel.

Aan de andere kant moet worden geïnvesteerd in psychologische veerkracht. Dat kan worden beschouwd als het psychisch equivalent van oefenen in zelfverdediging. En misschien is Geweldloze Communicatie wel vergelijkbaar met de aikido van de verbale gevechtsporten: iemand die een aikidoka aanvalt, wordt niet als een tegenstander gezien maar als iemand met wie men in harmonie moet zien te komen. Daarin verschilt het van andere disciplines waar de ander moet worden overwonnen.

Investeren in psychologische veerkracht is geen zaak van de bedrijven alleen. Kinderen en jongeren moeten er al van in de kleuterklas vertrouwd mee worden gemaakt. Jammer genoeg is de onderwijssector in het zelfde organisatiebedje ziek. Met een overheid die blijft steken in reactionair denken – daarin voorgegaan door haar belangrijkste publieke figuur die in de kranten en op televisie hardop mag blijven mijmeren over de glorie van het Oude Rome – zal het vermoedelijk nog wel even duren voor het paradigma van macht en controle aan de kant wordt geschoven.