Discursieve Dissociatie

Conflicten herdefiniëren via betekenisverschuiving

In conflicten ontstaat vaak strijd over betekenis: wat bedoelen we met rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid of leiderschap? In de argumentatietheorie van Chaïm Perelman wordt dissociatie omschreven als een manier om bestaande begrippen of denkbeelden op te splitsen waardoor de grondstructuur van het conflict kan worden veranderd. 

Dissociatie is een retorische techniek waarbij een vanzelfsprekend geacht begrip wordt opgesplitst in twee of meer delen. Vaak worden die delen gekarakteriseerd als enerzijds ‘essentieel’ of ‘zuiver’, en anderzijds ‘schijn’, ‘afwijking’ of ‘oppervlakte’. Hierdoor verandert de betekenis van het oorspronkelijke begrip – en dus ook de lading van het conflict. In plaats van te zeggen:“de wet is onrechtvaardig” (een directe aanval), kunnen we zeggen: “Er is een verschil tussen wat wettelijk is en wat rechtvaardig is.” Hierdoor wordt het positieve recht gescheiden van het idee van een hogere rechtvaardigheid. Daardoor ontstaat ruimte voor een nieuw normatief kader zonder dat het bestaande frontaal moet worden verworpen. 

Perelman beschrijft drie stappen in de dissociatieve tactiek:

1. Identificeer een spanning binnen een ogenschijnlijk eenduidig begrip.

2. Introduceer een onderscheid dat de spanning opheft (essentie vs. verschijning).

3. Herschik het discours zodat het ‘essentiële’ aspect als normatief leidend wordt gepositioneerd.

In veel conflicten lopen partijen vast omdat ze over hetzelfde woord praten maar vanuit een ander betekeniskader. Dissociatie wordt dan een manier om de conflictinhoud te herdefiniëren en ruimte te maken voor alternatieven. Zo wordt dissociatie een vorm van discursieve de-escalatie. 

Omgekeerd geldt ook dat wie subtiele verschuivingen van betekenis en de onderliggende strijd kan herkennen, effectiever kan interveniëren in een gesprek.